-Գայանե, մեզ հրամցված փաստաթուղթն ինչպե՞ս ընկալեցիք: Այն, ինչ մեզ պարտադրվում է, հաղթահարել հնարավո՞ր է: Կարելի՞ է մարսել Շուշին չունենալու իրողությունը, այն Շուշին, որտեղ Դուք բազմաթիվ մշակութային միջոցառումներ եք կազմակերպել, այն Շուշին, որին մենք՝ դեպքից դեպք գնացող-եկողներս, պարզապես կապվել ենք սրբազան սիրով, իսկ Դուք գրեթե շուշեցի եք դարձել այս տարիների ընթացքում:
-Իհարկե հնարավոր չէ մարսել: Հիմա նույնիսկ բառեր չեմ կարող գտնել՝ նկարագրելու համար զգացածս: Մտածում եմ՝ Աղդամի հանձնումը, որոշ հողերի հանձնումը՝ դեռ ոչինչ: Մենք դրանք փաստացի չէինք օգտագործում: Կորցրինք՝ կորցրինք: Բայց հասկանու՞մ եք, հնարավոր չէ ընկալել, որ հանձնում ենք Շուշին, Ամարասը: Սա մարդու ուղեղում տեղավորել հնարավոր չէ: Շուշին խորհրդանիշ էր: Գոնե պետք է պահվեր որպես խորհրդանիշ: Որպես խորհրդանիշ այն բանի, որ մենք եղել ենք այդ հողում դարեր ի վեր ու կանք հիմա, կլինենք հետո: Ցավոք, հենց Շուշին հայտնվեց այդ սարսափելի ծուղակի մեջ:
-Պատմությունը դաժանաբար կրկնվում է: Ինչպես նախկին բազմաթիվ ճակատագրական դրվագներում, այնպես էլ հիմա մենք ստիպված ենք արձանագրելու, որ Հայաստանը պարտվում է ներքին թուրքին:
-Ասվածի մեջ ճշմարտություն կա, իհարկե, բայց դա քաղաքականությանն առնչվող բան է: Հիմա իմ ուղեղն այնպես չի գործում, որ ես խոր քաղաքական տեսակետներ հայտնեմ, մանավանդ որ քաղաքական գործիչ չեմ: Հիմա իմ ընկալումները չափազանց էմոցիոնալ են:
-Հիմա բոլորս ենք էմոցիոնալ, և այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Առողջ, սթափ բանականության գերակայությունը դժվար է ենթադրել այս իրավիճակում:
-Իհարկե, այդպես է: Եվ հիմա դժվար է ասել՝ ով է ճիշտ, ով է սխալ: Ինչ էլ ասում, անում ենք, էմոցիոնալ ալիքի վրա ենք անում: Իսկ խոր վերլուծությունները, գոնե իմ դեպքում, հիմա անհնարին են: Տեսնում ենք, կան մասնագետ-վերլուծաբաններ, որ ասում են, թե հաջորդ քայլը Սյունիքի հանձնումն է: Այս նոր քարտեզի համաձայն՝ Գորիսը, Կապանը դառնում են սահմանամերձ գոտի, հետևաբար գալու է նաև Զանգեզուրը կորցնելու հերթը: Մարդիկ երևի թե սթափ վերլուծում են: Բայց ինձ նման էմոցիոնալ մարդիկ չեն կարող այս ամենն ընկալել: Ամեն դեպքում, հիմա ունենք այն, ինչ ունենք: Եվ ես մտածում եմ՝ ի՞նչ արժեք ունի մեր ապրելը, ի՞նչ արժեր մեր պայքարը, ի՞նչ արժեին այն լույս երեխաները, որ զոհվեցին: Չգիտեմ էլ, թե ինչ չափանիշներով պիտի չափենք այս ամենը:
-Եթե ի սկզբանե մեր ժողովրդին առաջարկվեր չպատերազմել, չկորցնել մեր լույս զավակներին և հանձնել այն բոլոր տարածքները, որոնք այսօր հանձնվելու են՝ ըստ այդ խայտառակագրի, կարծում եք մարդիկ համաձայն կլինեի՞ն նման տարբերակի:
-Իհարկե ո՛չ: Ոչ ոք չէր համաձայնի: Սփյուռքի գոնե կեսը հաստատ կգար, երիտասարդ, սթափ հատվածը, վստահ եմ, անմիջականորեն կմարտնչեր մեր հողերի համար: Եվ այստեղ էլ ավելի միահամուռ ոտքի կկանգնեինք: Նույնիսկ այդ մարտակոչ ասվածը մարդավարի չարվեց, չներկայացվեց, թե ինչ կարևորություն ունի սահմաններում լինելը, դիրքեր պահելը: Վազգեն Սարգսյան պիտի լիներ, որ ձեռքը խփեր սեղանին ու ասեր. «Մահապարտների գունդ եմ հավաքում, ու ապրել-մեռնելու հավանականությունը 50/50 է»: Այդ մարտակոչն էլ այնպիսի տողատակով է արվել, որ ազգի կեսը մտածել է. «Դե լա՜վ, ուր գնանք: Գնացողը գնացել է, էլի, ես գնամ, ի՞նչ անեմ»: Այսինքն՝ ի սկզբանե մտածել են արնաքամ անել ժողովրդին, բերել-հասցնել մի վիճակի, որ հետո ասեն՝ դե՜, չդիմացանք, ու ստորագրեն այս փաստաթուղթը: Բայց մեր ժողովուրդը պարտվող չէր, մենք պայքարող էինք: Ավելի քան վստահ եմ, որ եթե ժողովրդի գիտակցությանը հասցվեր իրականությունը, բոլորը ոտքի կկանգնեին ու կգնային մինչև վերջ: Համենայն դեպս, այն տարածքները, որ հիմա են հայտնվել թշնամու ձեռքում, հաստատ այդքան շատ չէին լինի: Գուցե մեկ-երկու շրջան կզիջեինք, բայց ոչ այս ծավալներով: Այնպես որ, ես չգիտեմ, թե ինչի հետ ենք մենք բախվել. հենց դա է շատ տխուր ու անհասկանալի:
-Ինչպես հասկանայինք, երբ ինչ-որ կիսապաշտոնական, մամուլի քարտուղարի մակարդակով արված հայտարարությամբ մեզ իրազեկում էին, թե Շուշին ամբողջովին թշնամու վերահսկողության տակ է, իսկ դրան զուգահեռ ու դրանից հետո էլ Շուշիում կռվող մեր զինվորյալները ուղիղ եթեր էին դուրս գալիս ու հավաստիացնում, որ չկա նման բան, որ իրենք Շուշիում են: Աբսուրդի ժանրի բոլոր դրսևորումները, որ մենք սովոր ենք եղել տեսնելու արվեստի գործերում, այսօր տեսնում ենք մեր կյանքում, տեսնում ենք բաց աչքերով:
-Եվ դա ո՛չ հասկանալու, ո՛չ մարսելու բան է:
-Չե՞ք կարծում, որ մեր սրբավայրերը, սուրբ մասունքները, որ այդ հանձնվելիք տարածքներում են, չեն հանդուրժի օտարի գոյությունը: Արդյոք վերերկրային, տիեզերական վրեժխնդրություն չի՞ լինելու այս ամենի մեղավորների նկատմամբ:
-Իհարկե լինելու է: Ես դրան հավատում եմ: Աստծո դատաստանի հարցում կասկած չունեմ, բայց այս պահին ունենք այն, ինչ ունենք:
-Անցյալ տարի «ԱՐՏ PR» ընկերությունն իրականացրել է գյումրեցի նկարչուհի Ժակլին Սարգսյանի անհատական ցուցահանդեսը Շուշիի կերպարվեստի թանգարանում: Պատրաստվում էիք այս օրերին մեծ ու շքեղ մի ցուցահանդես կազմակերպելու և նկարչուհու նոր աշխատանքները նվիրելու Շուշիին: Նաև «ԱՐՏ PR»-ը կազմակերպել էր ցուցահանդես, որին մասնակցել էին չորս տասնյակ ժամանակակից արվեստագետներ, որոնք ցուցահանդեսից հետո իրենց աշխատանքները նվիրել էին Արցախին: «ԱՐՏ PR»-ի արցախյան նախագծերի շարքում բացառիկ էր Հասմիկ Պապյանի մենահամերգի կազմակերպումը Շուշիում, Ձեր կազմած «Շուշի» պատկերագրքի շնորհանդեսը, որում ընդգրկված են 1992-ից մինչև մեր օրերը Շուշին պատկերող լուսանկարներ՝ ժամանակակից լավագույն լուսանկարիչների մատուցմամբ: Այսպիսի գործունեություն ծավալած ընկերությունը, անշուշտ, ուներ առաջիկայի ծրագրեր: Ի՞նչ եք թողել անկատար ու անավարտ:
-Այնքա՜ն բան, որ հնարավոր էլ չէ բոլորի մասին խոսել: Նույնիսկ այս պայմաններում էինք որոշել մշակութային միջոցառում իրականացնել: Ռմբակոծված Ղազանչեցոց Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցում պատրաստվում էինք արվեստի ակտ իրականացնելու՝ ավերված գմբեթից թափանցող լույսի ներքո: Սպասում էինք, որ հանդարտվեն ԱԹՍ-ների գրոհները, և իրականացնենք մեր մտահղացումը: Առանց հանդիսատեսի էինք մտադիր անելու մեր ակցիան: Պիտի այն տեսանկարահանեինք, հոլովակ պատրաստեինք, թարգամանեինք տարբեր լեզուներով և լայնորեն տարածեինք բոլոր հնարավոր միջոցներով: Ծրագիրն ամբողջովին կազմված էր, մշակված, սպասում էինք պաշտոնական թույլտվության Արցախի Հանրապետության մշակույթի նախարարության կողմից, որպեսզի իրականացնեինք մեր մտահղացումը: Սա արդեն որոշակի հիմքերի վրա դրված, հաշված օրերի ընթացքում իրականացվելիք ծրագիր էր, իսկ թե հաջորդ տարվա համար ինչեր էինք նախատեսել, դժվար է անգամ թվարկել: Տասը-քսան անուն միջոցառում էր նախատեսված, որոնք նախ հետաձգվեցին կորոնավիրուսի համավարակի պատճառով, ապա և՝ պատերազմի: ՈՒ հիմա ինձ համար մեծ ցավ է ապրել այն իրականության մեջ, որը մեզ պարտադրվել է:
Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ